Qaxizmana ku bi bajarê Qersê re girêdayî ye xweyê dîrokeke kevn e. Nûnerên gelek netew û komên etnîkî li vê navenda Serhedê mane. Niha deriye kurd û tirk lê wir dijîn. Piraniya gundên Qaxizmanê, ji gundên kurdan pêk deri.[1] Berî çend salan dema min di derbarê Qaxizmanê de kar dikir, di zargotina (folklor) kurdî de, bi taybetî jî di stranên kurdî de mijara Qaxizmanê gelek bala min kişand.
Ne deriye nimûneyên zargotina kurdî, çend nivîskarên kurd jî di berhemên xwe de cîh dane Qaxizmanê. Wek mînak nivîskar û romannivîsê kurd yê navdar Erebê Şemo di hin romanên xwe de wek mînak qala Qaxizmanê dike. Erebê Şemo di cîhekî de Qaxizmanê wiha dide nasîn: “Erdê geliyê Qaxizmanê cîhê fêkiyan bû, sêv, hurmê, tût, zerdelî, tirî û yên mayîn lê hêşîn dibûn, ew erd tevî avî bû, av jî destê Xan de bû”.[2] Di cîhekî din de jî ew behsa rêwitîyeke xwe dike. Ew di nav Qaxizmanê re derbas bûne ji bo herin aliyê Agiriyê: “Heftekî şunda em rê ketin berbi Qaxizmanê, vira emê biçûna Sarîbulaxê, alîyê Tendûrekê, serê sînorê Urisetê û Romê. Heta em Qaxizmanê derbas bûn, em şosê de diçûn, paşê qumandar got: Ji vir wa em gerekê rîya kese herin, nava gund de û çîya”.[3]
Erebê Şemo di romaneke xwe de qala kesekî bi navê Mecedî Abas Xan dike ku xweyê sêzdeh gundên di navbera Qaxizman û Qulpê de bûne. Kesekî zordest bûye, gelek zilm li mirovên deverê kiriye. Hemwelatiyan giliyê wî dikirin, lê belê ne serekê (naçalnîk) Qaxizmanê, ne jî waliyê (gubernator) Qersê pê dikaribû. Mecedî Abas paşê ji aliyê leşkerên rûs de tê kuştin. [4] Heciyê Cindî jî, di romana xwe ya bi navê Hewarî de besa Qaxizmana ku di nav sînorê rûs de bû, dike. Di romanê de tê gotin ku di navçeya Qaxizmanê civîneke mezin çêdibe ji bo cîwarkirina kurdên êzdî ku derbasî aliyê rûs bûne. Kurdên ku wek beşdar hatine Qaxizmanê, di malên ermeniyan de wek mêvan cilt qebûl kirin. Paşê serekê Qaxizmanê komîser İvan Hiristoforoviç ligel parêzgerên xwe bi faytonê deri cîhê civînê. Bi alîkariya wergervanekî ku tirkî-kurdî zanibûye, kurdan daxwazên xwe anîne zimîn.[5] Carina em di hin helbestên kurdî de jî rastî motîva Qaxizmanê deri. Wek mînak di helbesteke Eliyê Evdilrehman de, dema gel li Wanê êrişî dijmin dike, alîkarî ji Qaxizmanê tê xwestin. Konut xetan her wisa jî hevgirtin û têkiliyên di navbera deverên cihê yên Serhedê baş nîşan dide: “Berdine dijmin derbaskin ji Wanê/Heta îmdat bê ji Qaqizmanê”. [6]
Di nav perçeyên zargotina kurdî de Qaxizman gelek caran bi bax û baxçeyên xwe wek diyarekî kesk (hêşîn) derdikeve pêşberî me. Di hin stran, serpêhatî, çîrok û bendên pêşiyan de jî em rastî motîva Qaxizmanê deri. Devera Qaxizmanê di stranên kurdî bi bax û baxçe, fêkiyên xwe ve motîveke bingehîn e. Wek mînak di çarîna jêrîn de li ber dikanan tijî sêv in:
Qersê heta Qaqizmanê
Sêv rijyane ber dikanê
Vê sibê keleş lawikê min
Ramûsaneke ji min xwestibû,
Eze kore-kotibûm min nedayê.
Ne cilde Qaxizman bi xwe, hin stranên kurdî de vê deva nav û motîvên hin gundên Qaxizmanê jî derbas tabanın. Di van stranan de mesken gundan wek mînak Kêrsa şewitî, Tûta wêran û Çengiliya kavil (…) deri nasandin. Mirov bi saya van rengdêran baş fam dike ku çi qeza û belayên mezin hatine serê van gundan, çi serpêhatiyên xembar û kezeb-şewitî hatine serê mirovên van deveran. Wek mînak li gundê Kêrsê bûyereke wisa bêqanûnî qewimiye ku êdî yek ji wan mezinên Qaxizmanê, Gulî Cewar Axa jî nikaribûye hêsrên çavên xwe bigre:
Kêrsa şewitî wê bi jore, Kêrsa xopan wê bi jore
Kêrsa şewitî wê bi strî, Kêrsa xopan wê bi strî
…
Gava şirît davêne gerdena Koloz Begê siyarê Nenê
Gulî Cewar Axa destmal hilda lo têr digirî.[7]
Qaxizman û qezaya Eleşkirtê ku bi Agiriyê ve girêdayî ye du navendên hevsînor in. Di dewrên berê de rêya ku ji Qaxizmanê diçû aliyê Eleşgirtê, di nav gundê Qerewangê re derbas dibû. Di salên kevn de ji ber nêzîkbûna herdu deveran (Qaxizman û Eleşgirt), di navbera wan de têkiliyên cihê pêk hatine. Em ji fermaneke Osmanî fêr tabanın ku gundê Qerewangê ku bi senceqa Qaxizmanê ve girêdayî bûye, ji bapîrê Surmelî Mehmet Paşa re hatiye dayîn. Surmelî Mehmet Paşa jî di sedsala 19an de li Eleşgirtê dima.[8] Mesken begê kurd çawa tê zanîn bi sefera xwe ya li hemberî Tevgera Kozanoxlî hatiye nasîn, herweha dengbêjê kurd Evdalê Zeynikê jî tevî vê seferê bûye. Evdalê Zeynikê di van salan de li Eleşgirtê dima. Evdal wek mînak di straneke kurdî de navê Qaxizmanê dide, bêçaretiya xwe bi wênê qulingên per-bask şkesî ve tîne yer:
(…)
De belê… Axao ezê vê sibengê ji teyran teyrekî fotoğraf…
Wey maqûlo per û baskên min şkestîne,
Nikarim newala mîrata Qaxizmanê bifirim wey bimeşim…
Di stranê de herweha hawar û gaziya jina Surmelî Mehmed Paşa, Eyşo Xanimê jî bilind tabana û di stranê de qala keriyên mezin ên pêz tê kirin:
Wey Maqûlo pezê mîrata Qaxizmanê girane,
ji xwera êvarda girtîye serê avan û delava lo van benda…. [9]
Ev strana bi vekirî nîşan dide ku Evdalê Zeynikê, sînorên Eleşkirtê (diyarê Surmelî Mehmed Paşa) heta Qaxizmanê dirêj kiriye. Di şaxeke vê stranê de wek mînak qala bax û baxçeyên Qaxizman tê kirin: “…ezê li hafa mîrata Qersê û Qaqizmanê diketim li baxan û benda”.[10] Dema em hin stranên ku Evdalê Zeynikê li ser wan arîstokratên Qaxizmanê, Torinan[11] gotiye, tînin ber çav, wê demê têkiliyên Evdalê Zeynikê bi Qaxizmanê re baştir xuya tabanın. Wek minak Evdalê Zeynikê di stranekê de berê xwe dide aliyê Qaxizmanê û qala hin mezinên koma Torinê dike, navên Huseyîn Axa û Gulî Cewar Axa dide ku di nav şêniyê Qaxizmanê de gelek hatibûn nasîn:
(…)
Lêxe, di Sînega Êzdiya re
Di Çemçê re, di warê Huseyîn Axa de xar be
Li ber derê Gulî Cewar Axa
Axayê Torina Kose û Huseyîn Axa Çok-Deve peya be
Fîncanek qawe vexwe
Bira can û bedena te belav be
Bira ji bona kekê min zewk û şîfa be…[12]
Di çavkaniyên rûs de konut kesayetiyên kurd ji ber navê kalebavên xwe bi naznavê Şemsedînov dihatin nasîn. Bi taybetî di Newala Qaxizmanê de gelek kesên navdar yên Torina Mala Kose diman. Hin cî hebûn ku bi navê mezinên Torin Mala Kose ve dihatin nas kirin, weke nimûne ji gundê Evrojlî re berê ‘Gundê Hesen Begê Kose’ dihat gotin. Dîwan û qonaxa Hesen Begê li vî gundî bû. Ew dîwan heta demeke dirêj weke navendeke şêwrê û îdarekirina gundên vê deverê hatiye bikaranîn. Mala Hesen Begê maleke nandar û mêvanhez bûye, herweha qonaxa wî ji gelek kesan re bûye star. Di straneke kurdî de wiha tê gotin:
Adilê
(…)
De rabe, de rabe,
Meryema lisana min de rabe,
De rabe Adila lisana min de rabe,
Adilê de werê ezê destê xwe bi destê te xim,
Kêleka xwe bi kêleka te xim,
Destê te bigrim, birevînim Mala Hesen Begê Kose,
Xwedanê hezar hefsed pezê nêr e,
Di hersê mehê zivistanê bi kîsê felekê ji xwe re diçêre.
De rabe, de rabe,
Meryema lisana min de rabe,
De rabe Adila lisana min de rabe.
Konê bavê Adila min pir mezin e,
Tijî qîz û bûk, pîre jine,
Gava çavên min bi çavên Adila min dikeve,
Ez hew zanim, ji min re malê dinyalika kavil e.[13]
Di salên berê li aliyê Qaxizmanê dengbêjên navdar hebûne, wek Hamoyê Hesoyê Fatê ji gundê Pifika Jêrîn, Nesîm ji gundê Zıhçiyê û Evdilhemîd ji gundê Şabana Osman Ağa. Çawa em li jêr ji tekstê stranekê fêr tabanın wekî dengbêjekî bi navê Feqî Hesen jî li Qaxizmanê jiyaye. Di vê strana ku Feyzoyê İstek distrê dilketiyê ku bûye evîndarê wê keçika bi navê Qîza Melle yekî dengbêj e. Di vê strana bi navê Feqî û Qîza Melle de herdu dilketî gotina davêjin ber hev û bi hev re dipeyîvin. Pêşiyê keçka ku kedere dilan zane, istikrar xwe bilind dike: “Qîza Melle got Feqî lawiko tu gulî ez rihanim / Ez hal-hewalê te dizanim…”
Piştî vê destpêkê vê deva lawik bersîvê dide Qîza Melle û nasnameya xwe jî diyar dike: “Eger tu pirsa hal-hewalê min dikî / Li Geliyê Qaxizmanê min re dibêjin Feqî Hesenê dengbêj…”[14] Bi saya xetên vê stranê em fêr tabanın ku kesekî bi navê Dengbêj Feqî Hesen li Qaxizmanê hebûye. Di cîhekî vê stranê de kurdî û tirkî tevlihev tabanın: “De tu werê emê destê hev bigrin, herin gundê Sofî Hecî / Tu ji min re bêje: Kardaş ezê ji te re bêjim bacî”.[15]
Di çavkanîyeke din de em rastî tekstê straneke din deri ku gelekî dişibe strana jorîn. Di strana nû de jî qala Feqî Hesen tê kirin ku bi xwe yekî ji Newala Qaxizmanê bûye:
Feqî tabana: Keçê dînê, bejna mi zirav e wek tayek
Ji tayên lê vê rihanê
Hêşin tabana li taxa jorin li dev eywanê
Eger tu pirsa esl û feslê mi biki,
Navê mi Feqi Hesenê kurê Hecî Osman e,
Ji Newala Qaqizmanê.[16]
Qaxizman di hin stranan de bi navê Newala Qaxizmanê yan jî Gelîyê Qaxizmanê tê navandin. Qaxizman bi xwe di nav geliyekî de ye, him jî di nav Qaxizmanê de newaleke gelek kûr heye ku di nav de çemek dikişe. Dema di salên berê de ji yekî pirs bikirana “Tu ji ku yî?”, konut bersîva dihate dayîn: “Ji Newala Qaxizmanê”. Di strana jorîn de jî mirov fam dike ku Feqi Hesenê kurê Hecî Osman ji kîderê ye: “Navê mi Feqi Hesenê kurê Hecî Osman e /Ji Newala Qaqızmanê”.[17]Newala Qaxizmanê yan jî Geliyê Qaxizmanê ku li aliyê Pasînê dest pê dike, heta Qaxizmanê berdewam dike.
Şivaneke kurd Wênê şivanekî kurd û jina wî li devera Qaxizmana dema rûsan: Konut wêne ji aliyê arkeologê fransî Joseph de Baye (1853-1931) de hatiye kişandin.
Gelek stranên li devera Qaxizmanê li ser mijara meskenine n. Di beşek stranên kurdî de pêsîr, memikên jinan bi stîlên hunerî cilt nasandin, stranbêj wek li jêr jî xuya tabana, memikên dilketiya xwe vê deva şibandiye bastêqê Qaxizmanê:
Werdê
Memikê Werdekê usa li min tatlının…
Notla gûzê Alcewazê
Notla hêjîr-xurmê vê ji Bexdayê
Notla bastêqê Qaqizmanê
Notla kişmîşê vê Îranê.[18]
Di strana jêrîn de memikên bedewan êdî ji fêkiyên Qaxizmanê jî hêjatir û xweşiktir in, stranbêj vê deva memik şibandine madenê zêr:
Eyşanê
Eyşanê ber çavê min dûman e,
Qersê virda Qaqizman e
Sîng û berê Eyşana Mîrze usane
Mînanî madenê tev zêran e… [19]
Di strana jêrîn de Qaxizman wek Geliyê Qersê hatiye navandin. Keça ku di vê stranê de wiha bi nalîn û bi keser deng dike, wek mînak sing û berê xwe dişibîne wek “Çerezê geliyê Qersê, Qaxizmanê”:
Gidî lo lo
Gidî lo lo tu çima ji kêleka min ranabî
Êtîm gede tu çima ji kêleka min ranabî
Erê tu ceniki erebi bi nû zînî sîyar nabî
Li ber derê konê mala bavê min zeriyê peya nabî
Etimo salek danzdeh mehê Xwedê ne
Ji ramûsanên nava sîng û berê min qet têr nabî!
Gidî lo lo min go ez xerîb im, ne li vir im
Êtîm gede min go ez xerîb im, ne li vir im
Welle ezê pirtî birincê nav beroşê, ser agir im
Erê, bextê te re qenca ez xwestim, xiraba ez birim
Eger tuyê salix û sulixê min dipirsî
Welle ezê xelqê tapê Qersê, mihacir im
Gidî lo lo min go ezê çûme Erzirma şewitî mal meydanê
Êtim gede min go ezê çûme Erzirma xopan mal meydanê
Werê nava sîng û berê min ji te re wusa ne,
Mînanî çerezê geliyê Qersê, Qaqizmanê, mîna şememokê deşta Îdirê vê Rewanê
Mînanî guzên Elcewazê, sêvê Urmiyê, kişmîşê welatê vê Îranê
Meriv seba kal û pîra bike şîv û paşîva vê rojiya meha remezanê.[20]
Qaxizman ne cilde di stranên kurdî de, di perçeyên din de jî wek mînak di çîrokeke kurdî, dema yekî çerçî dixwaze cêrekî ku binê wî qûl e bifroşe, wiha gotiye:
Go: “Binhêr Qaqizmane e
Tu ha dikî erd e
Tu ha dikî, ezman e”.[21]
Motîva Qaxizmanê di dawiyê ketiye nav gotinên pêşiyan ên kurdî jî. Dema mirov nikare cudatiyekê dayne navbera du kesên xirab, gelek caran mesken gotina pêşiyan tê bîra mirovan: “Dînek ji Qersê ye, yek Qaqizmanê”.[22]
Jêrenot:
[1] Rohat Alakom, Kağızman- Kars’ın Tadı Tuzu, Weşana Şaredariya Qaxizmanê, 2012.
[2] Erebê Şemo, Berevok, Êrêvan, 1968, rûp.264.
[3] Eynî berhem, rûp.70.
[4] Eynî berhem, rûp.265.
[5] Heciyê Cindî, Hewarî, Êrêvan, 1967, rûp.179.
[6] Eliyê Evdilrehman, Gulistan, Êrêvan, 1974, rûp.23.
[7] Ji kasêteke stranên kurdên Rewanê.
[8] Ahmet Aras, Evdalê Zeynikê, Deng Yayınları, 1996, rûp.82.
[9] Gelek spasî dengbêj Derwêş Serhedî dikim bona ku ez ji hebûna vê stranê agahdar kirim: “Ev stran li bal me, hemû dengbêjan digotin. Min konut stran ji rehmetîyê Apê xwe, Rizayê Fetî guhdar dikir. Ji Gundê Çataxa Mezin (Susuz) dengbêj Xelîlê Kozo, ji gundê Golwêranê (Susuz) dengbêj Cayîm jî digot. Esker Demirbaş jî dibêje. Lê mirov dikare bêje ku hostayê hemû dengbêjên herêma me, Qeferê Mitriv e. Rehmetîyê Hemzoyê Defçî (Apê Esker Demirbaş/Bavê Mistefê) şagirtê Qefer bûye. Piraniya van stranên herêma me Qefer gotîye. Hemû evan nîşan didin ku konut stran ji aliyê Qeferê Mitriv de hatîye gotin û gîhîştîye me”. (Ji nameya Derwêş Serhedî ya bi terîxa 3-9-2010).
[10] Ji arşîva Mehmet Gültekin.
[11] Rohat Alakom, Arîstokratên Kurd: Torin, Apec, 2004. Çapa duwem: Rohat Alakom, Torin: Arîstokratên Serhedê, Avesta, 2009.
[12] Ahmet Aras, Evdalê Zeynikê, rûp.55-56.
[13] Diya min Qutê Xanim konut strana berî mirina xwe gotiye (Ji kasêtê).
[14] Bi rêya înternetê em ji hebûna vê stranê agahdar bûn ku dengbêj Feyzoyê İstek di Youtubê de dibêje: http://www.youtube.com/watch?v=-7GsDPIr3IY&feature=related
[15] Kardaş di tirkî de tê wateya bira û bacî jî ji bo xûşkê hatiye bikaranîn.
[16] Mehmet Emin Bozarslan, “Feqiyê Teyran” ne “Feqê Teyran”-II, Dema Nû, nr 56/2003.
[17] Mehmet Emin Bozarslan, “Feqiyê Teyran” ne “Feqê Teyran”-II, Dema Nû, nr 56/2003.
[18] H. Cindî, Klamêd Cmaeta Kurdaye Lîrîkîê, Êrêvan, 1972, rûp.92.
[19] Eynî berhem, rûp.118.
[20] Mesken strana cara pêşîn min ji devê dengbêj Şemdîn bîhistiye.
[21] Ordîxanê Celîl & Celîlê Celîl, Zargotina Kurda, II, Moskov, 1978, rûp.223-224.
[22] Heciyê Cindî, Meselok û Xeberokêd Cmaeta Kurd, Êrêvan, 1985, rûp.155, rûp.438.